Ιερά Μνημόσυνα, τι πρέπει να γνωρίζουμε
◈ Τι είναι το Μνημόσυνο;
Τα ιερά μνημόσυνα είναι οι ακολουθίες που τελεί η Εκκλησία μας για την ανάπαυση των κεκοιμημένων. Η ακολουθία του μνημοσύνου δεν τελείται μόνη της αλλά πάντοτε μαζί με τη Θεία Λειτουργία. Γι’ αυτό και η ονομασία της ακολουθίας (μνημόσυνο) δεν αναφέρεται στη μνήμη του κεκοιμημένου αλλά, στις μερίδες που ο ιερέας τοποθετεί στο Άγιο Δισκάριο κατά την προετοιμασία των Τιμίων Δώρων στην Αγία Πρόθεση.
◈ Πότε τελούνται τα μνημόσυνα;
Η Εκκλησία μας έχει καθιερώσει να γίνονται μνημόσυνα για τον εκλιπόντα ή την εκλιπούσα σε δύο επετείους. Η πρώτη στις σαράντα (40) ημέρες και η δεύτερη στη συμπλήρωση ενός έτους από την εκδημία του κεκοιμημένου. Γι’ αυτό υπάρχουν και οι χαρακτηριστικές ονομασίες που χρησιμοποιεί ο λαός μας «τα σαράντα» και «ο χρόνος». Στην περίπτωση που οι οικείοι του κεκοιμημένου επιθυμούν την τέλεση μνημοσύνου και σε άλλες επετείους (τρίμηνα, εξάμηνα, εννεάμηνα, δίχρονα, τρίχρονα κτλ.) αυτό δεν εμποδίζεται από το τυπικό της Εκκλησίας.
Για το θέμα της ημερομηνίας των μνημοσύνων θα πρέπει να έχουμε υπ’ όψιν τα εξής:
- Τα μνημόσυνα (40μερα & ετήσια) καθορίζονται με βάση την ημερομηνία που συμπληρώνεται η επέτειος. Επειδή τις περισσότερες φορές τυχαίνει να είναι καθημερινή μέρα της εβδομάδας (Δευτέρα με Παρασκευή) συνηθίζεται το μνημόσυνο να τελείται την Κυριακή ή το Σάββατο πριν τις σαράντα (40) ημέρες ή το χρόνο. Εάν όμως για διαφόρους λόγους δε δύναται να τελεστεί πριν την επέτειο το μνημόσυνο, δεν υπάρχει κανένας εκκλησιαστικός κανόνας που να εμποδίζει την τέλεση του μνημοσύνου μετά τις σαράντα (40) ημέρες ή το χρόνο. Άλλωστε αυτή η περίπτωση εφαρμόζεται και κατά την Πασχάλιο περίοδο, που λόγω του ότι δεν τελούνται μνημόσυνα από το Σάββατο του Λαζάρου μέχρι την Κυριακή του Θωμά, τα 40ήμερα μνημόσυνα τελούνται ακόμα και δέκα ημέρες μετά τα «σαράντα», όπως και τα ετήσια αρκετές ημέρες μετά τη συμπλήρωση του «χρόνου».
- Η ημέρα τέλεσης του μνημοσύνου μπορεί να είναι οποιαδήποτε μέρα της εβδομάδας, που μπορεί να τελεστεί Θεία Λειτουργία, αφού όπως είπαμε η τέλεση του μνημοσύνου είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη Θεία Λειτουργία. Η ημέρα όμως της εβδομάδας που η Εκκλησία έχει αφιερώσει στη μνήμη των κεκοιμημένων είναι το Σάββατο με κορυφαία τα δύο κυρίως Ψυχοσάββατα των Απόκρεω και της Πεντηκοστής. Γι’ αυτό εάν δεν μπορούμε να τελέσουμε το μνημόσυνο την ημέρα που ο κεκοιμημένος συμπληρώνει την επέτειο από την εκδημία του το ορθότερο και εκκλησιαστικά συνεπές είναι να το τελέσουμε την ημέρα του Σαββάτου. Η τέλεση των μνημοσύνων την Κυριακή έχει επικρατήσει τις τελευταίες δεκαετίες λόγω της διευκόλυνσης που παρέχεται στους συγγενείς και οικείους του κεκοιμημένου να παραστούν σε αυτό αλλά δε θα πρέπει να αγνοούμε ότι ο πένθιμος χαρακτήρας του μνημοσύνου αντίκειται στο αναστάσιμο γεγονός κάθε Κυριακής. Άλλωστε αυτή η αντίθεση αποτέλεσε σημείο αναφοράς για το «κίνημα των κολλυβάδων».
- Μνημόσυνα ΔΕΝ τελούνται:
- Τις Μεγάλες Δεσποτικές και Θεομητορικές Εορτές (Χριστούγεννα, Θεοφάνια, Μεταμορφώσεως, Εισόδια της Θεοτόκου, Κοίμηση της Θεοτόκου, Ευαγγελισμός κτλ.)
- Τις καθημερινές ημέρες της Μεγάλης Τεσσαρακοστής (Δευτέρα–Παρασκευή) καθώς δεν τελείται Θ. Λειτουργία.
- Από το Σάββατο του Λαζάρου μέχρι και την Κυριακή του Θωμά.
- Κατά την Ημέρα της Πανηγύρεως της Αγίας του Ναού. (26η Ιουλίου εκάστου έτους)
(Δυστυχώς παρατηρείται να τελούνται μνημόσυνα σε ελάχιστους –ευτυχώς– ναούς και Κοιμητήρια και κατά τις ως άνω ημέρες και περιόδους γεγονός που δεν τιμά τους τελούντας ιερείς για τη συνέπειά τους και την εκκλησιολογία τους).
◈ Πού τελούνται τα μνημόσυνα;
Παρά το ευνόητο της απάντησης θεωρούμε σωστό να επισημάνουμε ότι ο μοναδικός χώρος τέλεσης του μνημοσύνου είναι ο Ορθόδοξος Ναός. Και τούτο διότι υπάρχουν περιπτώσεις που προτρέπονται οι οικείοι των κεκοιμημένων (είτε από Γραφεία Τελετών είτε από «ειδήμονες») να τελέσουν το μνημόσυνο «επί του τάφου» και όχι στην Εκκλησία προφασιζόμενοι την οικονομική επιβάρυνση και μάλιστα στην παρούσα οικονομική συγκυρία. Οφείλουμε να διευκρινίσουμε ότι η οικονομική προσφορά των οικείων στους ενοριακούς ναούς για τα μνημόσυνα (όπως και στα άλλα Μυστήρια) είναι εντελώς προαιρετική και σε καμία περίπτωση δε δικαιολογείται η απαίτηση και είσπραξη συγκεκριμένου ποσού εκ μέρους των εκπροσώπων του ναού (στους ναούς των Κοιμητηρίων επικρατεί άλλο καθεστώς λόγω της υπαγωγής των ναών των κοιμητηρίων στους Δήμους). Ως εκ τούτου, δεν ευσταθεί οιαδήποτε οικονομική «πρόφαση» περί των ανωτέρω. Πολύ περισσότερο όταν εκκλησιαστικώς όπως ήδη αναφέραμε δε νοείται μνημόσυνο άνευ Θ. Λειτουργίας. Επομένως επί του τάφου μόνο «Τρισάγιο» δύναται να ψαλεί, το οποίο σε καμία περίπτωση δεν υποκαθιστά το μνημόσυνο.
◈ Τι χρειάζεται για να γίνει το μνημόσυνο;
Στην περίπτωση που θέλουμε να τελεστεί μνημόσυνο στη μνήμη του αγαπημένου μας προσώπου θα πρέπει να έρθουμε στο ναό και να συναντηθούμε με τον ιερέα ή με τον εντεταλμένο εκκλησιαστικό επίτροπο. Αφού καθοριστεί η ημερομηνία και η ώρα τέλεσης θα πρέπει να γνωρίζουμε τα εξής:
Την παραμονή του μνημοσύνου θα πρέπει να προσκομίσουμε στο ναό τα Δώρα της Θείας Λειτουργίας δηλ. ένα Πρόσφορο (εάν είναι δυνατόν Ζυμωτό και όχι του φούρνου), 1 μπουκάλι ελαιόλαδο και 1 μπουκάλι Νάμα (το κρασί της Θ. Λειτουργίας) κατά προτίμηση «Ρούσσος» ή «Βυζαντινό» και δύο λαμπάδες από καθαρό κερί.
Ανήμερα της τέλεσης πρέπει να φέρουμε το Δίσκο με τα Κόλλυβα μέχρι τις 7:30 π.μ. το αργότερο, μαζί με τη φωτογραφία του κεκοιμημένου (αν θέλουμε να υπάρχει στο τραπέζι του δίσκου).
Ο στολισμός του τραπεζιού θα πρέπει να είναι διακριτικός και λιτός ιδιαιτέρως στις συνθέσεις λουλουδιών. Σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να προηγηθεί συνεννόηση με τη νεωκόρο του ναού.
Φροντίζουμε να προσέλθουμε πριν την έναρξη της Θ. Λειτουργίας (ιδιαίτερα η οικογένεια του εκλιπόντος) καθώς η παρουσία μας μόνο στο μνημόσυνο προσβάλλει το Μέγα Μυστήριο της Θ. Λειτουργίας. Τα μνημόσυνα αποτελούν κοινή προσευχή όλων των εκκλησιαζομένων και όχι προσωπικό γεγονός των οικείων του εκλιπόντος. Για το λόγο αυτό είναι απαράδεκτη η τακτική της αποχώρησης κάποιων πιστών μετά το «Δι’ ευχών» της Θείας Λειτουργίας όπως βέβαια και η αργοπορημένη προσέλευση των οικείων για το μνημόσυνο όπως προαναφέραμε.
Εξ αιτίας των παραπάνω είναι ανάρμοστη η ξεχωριστή τέλεση μνημοσύνων. Γι’ αυτό στο Ναό μας τα μνημόσυνα τελούνται πάντοτε μαζί. Στα Κοιμητήρια είναι ανεκτό το καθεστώς τέλεσης μνημοσύνων ανά τέταρτο λόγω των ιδιαιτέρων συνθηκών που επικρατούν σε αυτά.
◈ Πώς προετοιμαζόμαστε πνευματικά για το μνημόσυνο;
Αναφερθήκαμε μέχρι εδώ στις λεπτομέρειες για την προετοιμασία και την τέλεση του μνημοσύνου αλλά το κύριο μέλημά μας θα πρέπει να είναι η πνευματική μας προετοιμασία για τη συμμετοχή μας στο Μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας και το μνημόσυνο του προσφιλούς μας προσώπου. Υπάρχει η συνήθεια την ημέρα του μνημοσύνου να μεταλαμβάνουν κάποια μέλη ή όλη η οικογένεια του κεκοιμημένου για να τηρούν το «έθιμο» όπως λένε. Δυστυχώς τις περισσότερες φορές αυτό γίνεται χωρίς συνείδηση και ορθή πίστη καθώς θεωρείται ότι αρκεί μόνο μια μικρή ή μεγάλη νηστεία για να προσέλθει ο συγγενής του εκλιπόντος στο Μυστήριο της Θείας Μεταλήψεως. Παράλληλα αγνοείται και παραμερίζεται συνειδητά, αν και γνωρίζουμε την αναγκαιότητά του, το Μυστήριο της Μετανοίας όπως ο ίδιος ο Χριστός το παρέδωσε στους Αγίους Αποστόλους καθώς βέβαια και το Μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας. Αποτελεί παραλογισμό και ασφαλώς αιρετική συμπεριφορά, η επιλογή του ενός και όχι του άλλου Μυστηρίου και αποτελεί καθαρή προσβολή και για το Θεανδρικό Πρόσωπο του Κυρίου αλλά και για το πρόσωπο του κεκοιμημένου αφού θεωρείται ότι τελούμε το μνημόσυνο για την ψυχική ωφέλεια και ανάπαυσή του από τον Αναστάντα Χριστό.
Τι είναι τα κόλλυβα και τι συμβολίζουν
Κόλλυβα ετοιμάζουμε τα Ψυχοσάββατα (δηλ. τα Σάββατα πριν τις Κυριακές της Απόκρεω, της Τυρινής και της Α’ Νηστειών της Μεγάλης Τεσσαρακοστής και το Σάββατο πριν την Κυριακή της Πεντηκοστής) καθώς και κάθε φορά που θέλουμε να τελέσουμε στο Ναό επιμνημόσυνη δέηση για την ανάπαυση των αγαπημένων κεκοιμημένων μας προσώπων. Τα κόλλυβα συμβολίζουν την κοινή ανάσταση των ανθρώπων. Δηλ. όπως ο σπόρος του σιταριού πέφτει στη γη, θάβεται και χωνεύεται και σαπίζει χωρίς όμως να φθαρεί και στη συνέχεια φυτρώνει καλύτερος και ωραιότερος, έτσι και το νεκρό σώμα του ανθρώπου θάβεται στη γη και σαπίζει, για να αναστηθεί και πάλι άφθαρτο και ένδοξο και αιώνιο. Την ωραία αυτή εικόνα μας δίδει ο απόστολος Παύλος στην Α’ προς Κορινθίους Επιστολή (κεφ. 12, στίχοι 35–44). Την ίδια εικόνα για την Ανάστασή Του χρησιμοποίησε και ο Χριστός (ευαγγέλιο Ιωάννη, κεφ. 12, στίχ. 24).
Κόλλυβο είναι βρασμένο σιτάρι, το όποιο σιτάρι είναι σύμβολο του ανθρώπινου σώματος, επειδή το ανθρώπινο σώμα τρέφεται και αυξάνει με το σιτάρι. Γι’ αυτό άλλωστε και ο Κύριος παρομοίασε το θεοϋπόστατο Σώμα Του με το σπυρί του σιταριού, έτσι λέγοντας στο 12° κεφάλαιο του κατά Ιωάννη αγίου Ευαγγελίου: «Το σπυρί του σιταριού εάν πέφτοντας στη γη δεν πεθάνει, μένει μοναχό του (και δεν πολλαπλασιάζεται), εάν όμως πεθάνει, πολύ καρπό φέρνει». Είπε εξάλλου και ο μακάριος Παύλος στην προς Κορινθίους Α’ επιστολή (κεφάλαιο 16): «Εκείνο που εσύ σπέρνεις δε ζωογονείται, εάν πρώτα δεν πεθάνει», και τούτο, γιατί θάβεται στη γη το νεκρό σώμα και σαπίζει, όπως ακριβώς συμβαίνει και με το σπυρί του σιταριού. Απ’ αυτή, λοιπόν, την παρομοίωση πήρε την αφορμή η Εκκλησία του Χριστού και τελεί τα αποκαλούμενα κόλλυβα, τόσο αυτά που προσφέρονται στις εορτές των αγίων, όσο και αυτά που προσφέρονται στα μνημόσυνα των κεκοιμημένων εν Χριστώ αδελφών μας.
Ο δεύτερος λόγος για τον όποιο βράζουμε το σιτάρι είναι, για να φανερώνεται με το βράσιμο, η διάλυση και η φθορά των σωμάτων των κεκοιμημένων, των οποίων σύμβολα είναι τα κόλλυβα. Και όπως το βρασμένο σιτάρι δεν μπορεί βέβαια να βλαστήσει με φυσικό τρόπο, μπορεί όμως με υπερφυσικό, δηλαδή με την άπειρη δύναμη του Θεού, ο όποιος μπορεί να πραγματοποιήσει τα πάντα, έτσι παρομοίως και τα νεκρά σώματα, τα όποια έχουν διαλυθεί στα μέρη από τα όποια συναρμόσθηκαν, δεν μπορούν βέβαια με φυσικό τρόπο να αναστηθούν και να ξαναζωντανέψουν, με υπερφυσικό όμως τρόπο, δηλαδή με την παντοδυναμία του Θεού, μπορούν. Γι’ αυτό όλοι ομολογούμε ότι η ανάσταση των νεκρών είναι έργο που ξεπερνά όλους τους όρους της φύσεως.
Συνεπώς μετά τα ανωτέρω είναι αυτονόητο ότι η συνήθεια συγγενών να προσέρχονται στην τέλεση των Τρισαγίων είτε στους Ναούς είτε στα Κοιμητήρια με μπισκότα ή κουλουράκια αντί για Κόλλυβα όχι μόνο είναι ενάντια στην Παράδοση αλλά και αντιβαίνει στον εκκλησιολογικό συμβολισμό των Κολλύβων.